ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 2، اردیبهشت 1402 ، شماره پی در پی 84

کارکرد بلاغی تشبیه در آثار محمدعلی جمالزاده و صادق چوبک

صفحه (179 - 198)
سمیه آقابابایی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: تشبیه یکی از صنایع بلاغی علم بیان است که با انتخاب دو نشانه از روی محور جانشینی برحسب مشابهت و ترکیب آن در محور همنشینی، سبب ادبی بودن کلام میشود. بررسی عملکرد صنعت تشبیه و معانی ثانویۀ حاصل از آن در متون داستانی میتواند میزان خلاقیت نویسنده، سبک فردی وی، حرکت متن بسمت محور ادبی و زبانی، ژانر اثر و درنهایت دیدگاه نویسنده را درمورد مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره آشکار سازد. جمالزاده و چوبک از نویسندگان برجستۀ معاصر ند که در مجموعه داستانهای خود از صنعت ادبی تشبیه در بسامد بالایی استفاده کرده اند.

روش مطالعه: در این پژوهش، عملکرد بلاغی تشبیه های موجود در مجموعه داستانهای یکی بود و یکی نبود و قصه های کوتاه برای بچه های ریشدار از جمالزاده و انتری که لوطی اش مرده بود و خیمه شب‌بازی از چوبک با روش تحلیل کیفی و کمّی بررسی شده است.

یافته ها: براساس نتایج حاصل میتوان اشاره کرد که تشبیهات بکاررفته در آثار این دو نویسنده به دو دسته تقسیم میشود: دستۀ اول شامل تشبیهاتی است که برای توصیف و فضاسازی داستانها با بسامد اندک، به ترتیب 17درصد در آثار جمالزاده و 30درصد در آثار چوبک، به کار رفته اند. دستۀ دوم تشبیهاتیند که دارای معانی ضمنی و عواطفی چون تحقیر، تمسخر، ناراحتی، طنز، و تمجید در بسامد بالا، 83درصد در آثار جمالزاده و 70درصد در آثار چوبک، هستند.

نتیجه گیری: در آثار این دو نویسنده، بسامد اندک معانی ضمنی شادی و تمجید در کنار بسامد بالای معنی ضمنی تحقیر و ناراحتی تأثیر بسزایی در تقویت فضای غمگین و تلخ رئالیستی و ناتورالیستی داستانها دارند. جمالزاده با انتخاب مشبه به های خاص، به انتقاد طنزآمیز از جامعۀ ایران، شرایط سیاسی و غیره پرداخته است. چوبک نیز با تشبیهات خود سرنوشت تلخ و اندوه بار طبقۀ پایین جامعه را به تصویر کشیده است. بار معنایی مشبه به های انتخابی از حوزه های مفهومی مختلفی چون حیوان، دین، طبیعت، و بیماری در کنار بسامد بالای حسی بودن طرفین تشبیهات در ارتباط مستقیم با نوع توصیفی رئالیستی و ناتورالیستی این آثار قرار گرفته است. همچنین حضور ارکانی چون وجه شبه و ادات تشبیه سبب نزدیکی مدلول و مصداق در داستانها و درک آسان متن شده است.

کلمات کلیدی
تشبیه , معانی ثانویه , سبک , محمدعلی جمالزاده , صادق چوبک

• آل احمد، جلال (1386). زن زیادی. تهران: فردوس.
• پاینده، حسین (1389). داستان کوتاه در ایران: داستانهای رئالیستی و ناتورالیستی. تهران: نیلوفر.
• جمالزاده، محمدعلی (1320). یکی بود یکی نبود. تهران: بنگاه پروین.
• جمالزاده، محمدعلی (1380). قصه های کوتاه برای بچه های ریشدار. تهران: سخن.
• چوبک، صادق (1344). انتری که لوطی اش مرده بود. تهران: سازمان کتابهای جیبی.
• چویک، صادق (1334). خیمه شب‌بازی. تهران: کتابخانۀ گونمبرگ.
• حلبی، علی اصغر (1377). طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلام. تهران: بهبهانی.
• داد، سیما (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
• رضایی جمکرانی، احمد (1384). «نقش تشبیه در دگرگونیهای سبکی». دو فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 5. صص 85ـ 100.
• رضایی جمکرانی، احمد (1399). تشبیه، تطور، تحول و نقد. تهران: مروارید.
• زرشناس، شهریار (1389). پیش‌درآمدی بر رویکردها و مکتبهای ادبی. 2 جلد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
• سیدحسینی، رضا (1387). مکتبهای ادبی. تهران: نگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس (1385). بیان. ویرایش سوم. تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس (1386). معانی. تهران: میترا.
• صفوی، کورش (1383). «مرگ استعاره». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. دورۀ 37. شمارۀ 1. صص 1ـ16.
• صفوی، کورش (1384). فرهنگ توصیفی معنیشناسی. تهران: فرهنگ معاصر.
• صفوی، کورش (1390). از زبانشناسی به ادبیات. ج 1. تهران: انتشارات سورۀ مهر.
• صفوی، کورش (1390). از زبانشناسی به ادبیات. ج 2. تهران: انتشارات سورۀ مهر.
• صفوی، کورش (1391). آشنایی با زبا شناسی در مطالعات ادبی. تهران: علمی.
• صفوی، کورش (1393). آشنایی با نشانه شناسی ادبیات. تهران: علمی.
• صفوی، کورش (1395). فرهنگ مطالعات ادبی. تهران: علمی.
• علوی، بزرگ (1357). نامه ها. تهران: امیرکبیر.
• فتوحی رودمعجنی، محمود (1385). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
• فتوحی رودمعجنی، محمود (1391). سبک شناسی نظریه ها و رویکردها و روشها. تهران: سخن.
• هدایت، صادق (1342). زنده به گور. تهران: امیرکبیر.
• همایی، جلال الدین (1385). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.
• یعقوبی جنبه سرایی، پارسا و فشی، طیبه (1390). «گروتسک (طنز آمیخته) در آثار جمالزاده». سبکشناسی نظم و نثر فارسی. سال 4. شمارۀ 3. صص 245ـ 254.
• یول، جورج (1387). کاربردشناسی زبان. تهران: سمت.